ظاهر و باطن قرآن در گستره روایات

بررسی معنای »ظهر« و »بطن« و چگونگی استفاده از »ظاهر« و »باطن« قرآن است. روایاتی که آیات قرآن را دارای ظاهر و باطن می خواند در متون روایی و تفسیری شیعه و اهل سنت وجود دارد. اصطلاح ظهر و بطن در روایات، معانی گوناگونی یافته است. شماری از روایات ظهر قرآن را همان امر و نهی و احکام حلال و حرام معرفی می کند و باطن قرآن را فهم می خواند. تعدادی دیگر »ظهر« را »تنزیل« قرآن و »بطن« را »تأویل« قرآن می شناساند و بعضی ظهر را مورد سبب نزول و بطن را مصادیق آن می دانند. روایات ظهر و بطن گاه به صراحت و گاه به اشاره از لایه های گوناگون بطون خبر می دهند. درک شخص و علم و آگاهی افراد در فهم بطون تأثیر گذار است هر چند، قلمرویی وجود دارد که ویژه خاصان درگاه الهی است. نظر داشت روایاتی که آیات قرآن را به چند گروه تقسیم می کند نشان می دهد ظاهر قرآن را همه می فهمند چنان که بطون قرآن را عده ای خاص درک می کنند، و البته برخی ظواهر و تعدادی از بطون را اهل دقت و معنویت در می یابند. روایاتی که فهم قرآن را به اهل بیت(ع) اختصاص می دهد، فهم تمامی آیات و تمامی ظاهر و بطون را می گوید. ظاهر آیات الأحکام با باطن آنها سازگاری دارد، ظاهر حکم است و باطن علم، با این توضیح که باطن مصداقی جدید برای ظاهر یا معنایی عمیق تر از آیه است. عرفا نگاهی خاص به بطون قرآن دارند و راه حلی ویژه برای ظهر و بطن آیات دارند اما برخی مانند باطنیه تنها به بطون توجه دارند و ظهر قرآن را مورد توجه قرار نمی دهند و به آن وقعی نمی نهند. بطن گویی آیات از سوی صوفیه و عرفا گاه ریشه در روایات دارد ولی بسیاری از این تأویل ها نتیجه تند روی و کند روی آنها است. به همین دلایل اهل بیت(ع) در برابر تأویل های نادرست عرفا و صوفیه مقاومت کرده اند.